Chỉ cần là người đam mê hội họa thì ai cũng đều biết tới dòng tranh sơn mài, nhưng để có thể thấu hiểu được dụng ý của người nghệ sĩ và giá trị của tác phẩm nghệ thuật sơn mài bằng nhãn quan nghệ thuật thì còn phải hiểu sâu hơn về chất liệu cũng như cách làm tranh sơn mài truyền thống. Xuyên suốt dòng chảy nghệ thuật hiện đại đương đại Việt Nam, tranh sơn mài là một trong số những dòng tranh truyền thống đã được khẳng định và công nhận bởi giá trị nghệ thuật cao. Với quá trình thực hiện phức tạp đòi hỏi sự công phu, kỹ thuật tỉ mỉ cũng như nguồn nguyên liệu tự nhiên từ đơn giản tới cao cấp, dù trải qua nhiều thập kỷ những tranh sơn mài vẫn giữ được sự bền đẹp với thời gian.
Dụng Cụ Làm Tranh Sơn Mài
Cùng với sự phát triển trong nghề làm tranh sơn mài và những tiến bộ trong kỹ thuật và quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài, dụng cụ để tạo nên bức tranh nghệ thuật sơn mài cũng đã có những sự thay đổi nhất định để trở nên phù hợp với yêu cầu của thời đại cũng như bản thân người họa sĩ..
Tuy nhiên những dụng cụ cơ bản cần thiết trong quy trình vẽ tranh nghệ thuật sơn mài vẫn được sử dụng bao gồm: bộ thép chéo, bộ thép phẳng, giấy ráp nước, giấy ráp khô, bút tỉa, bút phất bạc, dao, búa, đá mài,…
- Giấy ráp: giấy ráp hay còn có tên gọi khác là giấy nhám được dùng để đánh va với tấm gỗ nhằm tránh xước và tạo độ mịn. Giấy nhám được sử dụng xuyên suốt trong hầu hết các bước nhằm góp phần thể hiện hiệu ứng tạo ra từ nguyên liệu được sử dụng
- Bộ mo, bộ thép: có hai loại mo được sử dụng trong quy trình làm tranh sơn mài là bộ mo chéo và bộ mo thẳng. Một bộ mo sẽ bao gồm nhiều miếng to nhỏ tùy kích cỡ nhằm phục vụ cho nhu cầu thể hiện của nghệ sĩ. Bộ mo được dùng để phết đều lớp sơn lên bề mặt của tấm gỗ.
- Dao, búa, vải… là các dụng cụ không thể thiếu trong hoàn thiện quá trình biến tấm gỗ thành một bức vóc trước khi đưa tới tay nghệ nhân.
- Bút tỉa, bút phất bạc,… được người họa sĩ dùng để đi các nét vẽ nhằm thể hiện dụng ý nghệ thuật của bản thân hoặc tạo hiệu ứng với chất liệu mình mong muốn.
Tùy thuộc vào nguyên liệu sử dụng để tạo ra tác phẩm sơn mài mà người họa sĩ sẽ chọn cho mình những loại bút khác nhau. Ví dụ với quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài sử dụng nguyên liệu từ bạc sẽ sử dụng bút phất bạc để đắp hoặc phủi bụi bạc,…
Nguyên Liệu Làm Tranh Sơn Mài
Không chỉ đơn thuần là tác phẩm mang tính chất nghệ thuật thuần túy, tranh sơn mài còn là kết quả của sự nghiên cứu, sáng tạo của các nghệ nhân trong việc sử dụng kỹ thuật nhằm kết hợp các nguyên liệu tự nhiên trong cuộc sống từ đơn giản tới cao cấp để tạo ra hiệu ứng bất ngờ thông qua màu sắc và chất liệu.Trong nền hội họa đương đại Việt Nam, chất liệu dùng trong quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài được coi là độc đáo cũng như đắt đỏ bậc nhất.
Sơn Làm Tranh Sơn Mài
Chất sơn được sử dụng là nhựa của cây sơn ta, có màu trắng đục và rất khó khai thác. Sơn ta đóng vai trò như một loại chất kết dính, khi kết hợp với các chất liệu khác như vàng, bạc quỳ, vỏ trứng, vỏ trai,… vẫn đem lại sự hài hòa, tạo hiệu ứng nhằm tôn lên vẻ đẹp tự nhiên của nguyên liệu. Bên cạnh sơn ta, dầu trẩu, dầu trám, nhựa thông và nhựa dó… cũng được dùng trong quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài. Hiện nay, do sự phụ thuộc vào yếu tố thời tiết cũng như những ảnh hưởng không tốt của sơn ta tới người sử dụng, người họa sĩ có xu hướng chuyển qua dùng sơn Nhật để thay thế trong quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài.
Màu Làm Tranh Sơn Mài
Dòng tranh vẽ nghệ thuật sơn mài truyền thống thường có hai màu cơ bản là cánh gián đen và cánh gián đỏ. Hai loại màu này được tạo ra từ khoáng chất vô cơ, không bi phân hủy hay hao mòn trước thời gian và ánh sáng.
Các Nguyên Liệu & Vật Liệu Làm Tranh Sơn Mài
- Các nguyên liệu từ bạc: bạc thếp, bạc xay, bạc dán,…
- Các nguyên liệu từ vàng: vàng cựu, vàng thếp,…
- Chất liệu đến từ thiên nhiên: vỏ trai, vỏ trứng, vỏ ốc, bột điệp,…
Cách Làm Tranh Sơn Mài
Tranh sơn mài là loại tranh nghệ thuật treo tường truyền thống được lưu truyền qua nhiều thời kỳ, do đó quá trình làm ra tác phẩm sơn mài cũng được dựa trên những nguyên lý chung và chỉ có sự khác biệt trong kinh nghiệm hay kỹ thuật được biến đổi theo từng cá nhân và gia đình. Về cơ bản, để tạo ra một tác phẩm nghệ thuật sơn mài cần dựa trên các bước sau:
Tạo Vóc Cho Tranh Sơn Mài
Tạo vóc hay còn được gọi là tạo tấm nền của bức tranh. Chỉ tính riêng quá trình tạo ra bức vóc cùng đã có rất nhiều công đoạn bao gồm: xẻ gỗ, gắn, thảo sơn, đánh vải, bó, hom, lót, kẹt, thí và mài. Bức vóc phải được hoàn thiện một cách kỹ lưỡng thì tác phẩm cuối cùng mới có độ bền, do đó, có những công đoạn sẽ được tiến hành nhiều lần mới đạt tới chất lượng hoàn hảo. Cốt vóc phải được làm từ gỗ sồi, gỗ ván hoặc tre nứa vì các nguyên liệu này ít cong vênh, hạn chế mối mọt.
Xẻ Gỗ
Những tấm gỗ ván phải được xử lý kỹ lưỡng về keo kết dính cũng như độ ẩm. Sau khi đã đo lường và xẻ theo kích thước cần thiết, nghệ nhân sẽ sử dụng giấy ráp đánh va với gỗ nhằm tạo phẳng bề mặt và giảm xước ở cạnh mặt gỗ.
Phần Gắn
Trong quá trình này, người nghệ nhân sẽ sử dụng sơn sống trộn với bột mùn cưa để tạo ra hỗn hợp sơn gắn kết trét lên những vị trí bị nứt, lõm trên bức vóc.
Thảo Sơn
Nguyên liệu sử dụng vẫn là sơn sống trộn bột cưa nhưng hỗn hợp sơn thảo sẽ được pha loãng hơn so với hỗn hợp sơn gắn. Sơn được phết bằng mo đều lên bề mặt tấm gỗ. Nhờ có lớp thảo sơn này, bức tranh sơn mài sẽ tránh bị ẩm và làm tăng tuổi thọ tác phẩm.
Đánh Vải
Sau khi hết lớp sơn thảo, nghệ nhân sẽ phủ lên trên bề mặt tấm gỗ một tấm vải sô và quét một lớp sơn sống mỏng lên phía trên. Khi ngấm sâu vào từng sợi vải và khô lại, chúng sẽ có được độ bền chắc giống một lớp lưới thép khiến cho tấm gỗ tránh bị cong vênh hoặc nứt vỡ dưới nhiều điều kiện thời tiết. Sau đó tấm gỗ sẽ quét bột cưa khô lên quanh bốn cạnh và trên bề mặt để thấm những lớp sơn sống còn sót lại và tạo ra trên vải một lớp mới.
Bó
Tấm gỗ sau khi được để khô chúng 1-2 ngày sẽ cắt bỏ các góc vải và được đánh cho mịn với giấy ráp rồi quét sạch bề mặt. Sang đến quá trình này này một chất liệu được sử dụng thêm đó là đất sét trộn với bột mùn cưa và sơn sống tạo nên hỗn hợp sơn bó. Sơn bó được miết bằng mo đều tay theo chiều dọc để tạo trên bề mặt tấm gỗ một lớp mỏng, tiếp đến là một lớp theo chiều ngang của tấm gỗ, và để khô trong vòng 3 ngày.
Hom
Để đạt được độ mịn của nguyên liệu, tấm gỗ phải được đánh bằng giấy ráp. Thay vì sử dụng đẩt sét, đất phù sa sẽ được dùng thay thế và khuấy nhuyễn với nước, sau khi lọc qua lớp vải có để lại và sít để đạt được độ mịn nhất. Sơn hom được tạo ra thông qua việc trộn đất phù sa với sơn sống, sau đó hỗn hợp sơn hom được miết đều lên toàn bộ tấm gỗ, để khô 3 ngày và sơn lặp lại một lớp mới.
Lót
Khi sơn hom đã được phơi khô, người nghệ nhân sẽ phủ lên toàn bộ bề mặt của tấm gỗ hom một lớp sơn sống. Trải qua 3 ngày để khô, bức vóc sẽ được mài nước nhằm tạo độ phẳng và tiếp tục phết thêm một hỗn hợp sơn nữa.
Kẹt Vét
Công đoạn này người thợ vẫn dùng hỗn hợp sơn sống, đất phù sa nhưng lần này sẽ lõng hơn so với sơn hom nhằm làm phẳng gần như tuyệt đối tất cả những nốt lấm tấm rất nhỏ mà chuyên môn gọi là nốt chấm cua trên bề mặt. Sau đó, cốt vóc được để khô trong 1-2 ngày, rồi đánh giấy ráp cho phẳng, công đoạn này lặp lại hai lần để tạo độ bền và độ dày cho bức vóc.
Thí
Trong giai đoạn này sơn chín sẽ được sử dụng kết hợp cùng với sơn then hoặc sơn cánh gián tùy vào dụng ý mà nghệ nhân muốn thể hiện thông qua việc sử dụng màu sắc. Sau khi quét sơn lên toàn bộ bức vóc và mài nước, bức vóc sẽ được thí lại lần nữa và để khô. Điều đặc biệt đối với loại sơn chín là sau khi khô sẽ hút ẩm, do đó cần tủ ủ ẩm và sàn ướt để sơn nhanh khô và sau khoảng 3 ngày sẽ được thực hiện thí thêm lần thứ hai.
Mài
Trong công đoạn lót chắc chắn cần có công đoạn mài nước, đó cũng là lý do sinh ra tên gọi tranh sơn mài. Trước khi đưa bức vóc đến tay người họa sĩ để lên tranh, các bước thí, kẹt, mài cần được tiến hành 2 lần để bức tranh đạt được độ phẳng tuyệt đối. Phải mất khoảng thời gian từ 20-30 ngày tùy theo từng điều kiện thời tiết để có thể biến một tấm gỗ cốt thành một bức vóc hoàn chỉnh. Khi đã hoàn thành bước mài cuối cùng, bức vóc sẽ được ủ khô để sẵn sàng đưa tới tay người họa sĩ.
Lên Tranh & Đi Nét
Trong quá trình lên tranh, người họa sĩ sẽ dùng phấn trắng để vẽ phác lên tấm vóc và sau đó sử dụng hoàn toàn sơn chín để tạo ra tác phẩm sơn mài. Thông qua đó, người nghệ sĩ có thể làm một lớp nền để kết dính tốt hơn các nguyên liệu khác nhau như vỏ trứng, vỏ ốc, vàng,… tùy vào dụng ý nghệ thuật họ muốn thể hiện.
Sau khi đã hoàn thành việc lên tranh, người họa sĩ sẽ thể hiện chất liệu trên bức vóc đã phác họa bằng việc sử dụng nét bút và xử trí sao cho thật khéo léo để tạo ra được hiệu ứng mong muốn. Tiếp theo đó khi đã phối màu và chờ phơi khô hoàn toàn lớp sơn kết dính vật liệu, người họa sĩ sẽ tiến hành bước cuối cùng đó là sử dụng lớp sơn cánh gián loại tốt nhất và dầu hỏa pha trộn chung cùng nhau để phủ lên toàn bộ bề mặt tranh bằng miếng thép. Lớp sơn này sẽ đóng vai trò là lớp bảo vệ để màu sắc và các chi tiết trong Tranh Sơn Mài được giữ gìn và có được hiệu ứng đẹp nhất có thể.
Mài Tranh
Trong quy trình làm tranh sơn mài, giai đoạn này được coi là bước để tạo nên linh hồn của tác phẩm thông qua việc sử dụng nét bút của họa sĩ chính là nước và giấy ráp. Bằng cách mài cắt lớp từ trên xuống tận đáy gốc, người họa sĩ sẽ khám phá ra cách mà chất liệu hình ảnh được thể hiện vì bản thân họ là người hiểu rõ nhất các lớp sơn được sử dụng trong tác phẩm. Mài là giai đoạn cực khó trong quy trình làm tranh sơn mài, nếu mài quá tay thì sẽ khiến lớp sơn bị mất, ngược lại nếu mài chưa tới thì không đạt yêu cầu vì lớp sơn mài được tách một cách ngẫu nhiên qua lớp sơn, lớp vàng, lớp bạc,… và nếu người nghệ sĩ không bắt kịp thời điểm thì vẻ đẹp của tranh cũng sẽ không được bộc lộ một cách trọn vẹn.
Để tác phẩm sơn mài giữ được độ bền và đẹp với thời gian, người họa sĩ sẽ pha sơn kết hợp từ cánh gián loãng và bột mùn cưa, sau đó dùng vải miết cho chặt vào giữa và phủ đều, tiếp đó thực hiện thao tác thoát tranh bằng cách dùng tay rửa sao cho lớp sơn bám chắc vào bề mặt tạo ra một lớp phủ cực mỏng, trong suốt.
Bước cuối cùng sau khi mài là rửa sạch và đánh bóng bức tranh sơn mài bằng lòng bàn tay hoặc tóc rối. Khi nhiệt độ cao sẽ xuất hiện từ ma sát với tranh giúp lớp sơn tựa một lớp phủ trong suốt như gương, giúp mặt tranh bền và rắn chắc hơn.
Một tác phẩm tranh sơn mài hoàn thiện cần trải qua nhiều giai đoạn từ bước làm vóc tranh cho tới giai đoạn mài với hàng chục các lớp sơn và những lượt mài khác nhau, kéo dài xuyên suốt từ khoảng 4 cho tới 6 tháng hay thậm chí là lên đến nhiều năm trời. Có lẽ cũng chính vì quá trình phức tạp đòi hỏi sự công phu cùng kỹ thuật làm tranh tỉ mỉ, kỹ lưỡng mà những tác phẩm sơn mài vẫn luôn bền đẹp và được đánh giá cao về giá trị nghệ thuật dù trải qua nhiều thập kỷ.
